ΣΚΥΡΟΣ : ΙΣΤΟΡΙΑ και ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Τρεις Εκκλησίες της Σκύρου με εντυπωσιακή Αρχιτεκτονική
Α. Η Παναγιά του Θοδωρή
(άλλη ονομασία : η Παναγιά η Κ’τσού)
Η πρώτη ονομασία σχετίζεται με τον κτήτορα του ναού, η δεύτερη με τοπικό θρησκευτικό έθιμο. Αυτός ο μικρός ναός έχει κτισθεί στο νοτιοανατολικό άκρο της Σαρούς. Η θέση αυτή κατά τους αιώνες 16ο και 17ο ανήκε στο κέντρο της κωμόπολης της Σκύρου. Η άλλη άκρη αυτού του κέντρου ήταν το Μπόριο. Τις δύο αυτές θέσεις ένωνε η αφεντική στράτα, όπου βρισκόταν ο αφεντικός οντάς, η έδρα των γερόντων, της εκλεγμένης κοινοτικής εξουσίας. Κοντά ήταν η Μονή Αγίου Γεωργίου και το Κάστρο, όπου έμενε ο Επίσκοπος Σκύρου.
Η τοιχοδομία της Παναγίας του Θοδωρή έχει εξωτερικώς αντιστηρίγματα στις πλευρές, εκτός της βόρειας, η οποία εφάπτεται στη νότια πλευρά του ναϋδρίου των Ταξιαρχών. Θα πω παρακάτω γι’ αυτά. Το δάπεδο του ναού είναι σχεδόν τετράγωνο. Το κέντρο αυτού του τετραγώνου αποτελεί ένα ορθογώνιο σε δύο τμήματα. Στις τέσσερεις γωνίες του πρώτου υπάρχουν τέσσερεις λεπτές κολώνες με απλά κιονόκρανα. Τις κολώνες ανά δύο ενώνουν τέσσερα μεγάλα τόξα. Στο ίδιο ύψος άλλα τόξα απλώνονται προς τη δυτική, τη βόρεια και τη νότια πλευρά. Πατούν πάνω σε ημιεντοιχισμένες τετράγωνες κολώνες (πεσσούς) των πλευρών. Άλλα δύο τόξα απλώνονται προς το Ιερό. Τα τόξα αυτά πατούν σε ελεύθερους πεσσούς όπισθεν του τέμπλου. Από αυτούς τους ελεύθερους πεσσούς (όπισθεν του τέμπλου) απλώνονται άλλα τόξα : ένα προς τη βόρεια πλευρά, άλλο ένα προς τη νότια. Άλλα δύο τόξα απλώνονται από τους ελεύθερους πεσσούς προς το βάθος του Ιερού και πατούν σε ημιεντοιχισμένους πεσσούς. Όλοι οι ημιεντοιχισμένοι πεσσοί ενώνονται με εντοιχισμένα τόξα στους τοίχους των τεσσάρων πλευρών του ναού.
Με το σύστημα αυτό στην οροφή σχηματίζονται δώδεκα (!) θολωτά τμήματα σε τρεις σειρές: τέσσερα στη βόρεια πλευρά και τέσσερα στη νότια. Τα ευρισκόμενα στη μεσαία σειρά είναι τα μεγαλύτερα. Τα δύο απ’ αυτά τα θολωτά τμήματα δεν σχηματίζουν τρούλο με τη γνωστή εξωτερική διαμόρφωση, μολονότι καλύπτουν το κέντρο. Η στέγη εξωτερικώς αποτελεί ένα επίπεδο με ελαφρά κλίση. Παλαιότερα καλυπτόταν με σχιστόπλακες, που πρόσφατα αντικαταστάθηκαν με κεραμίδια. Επανέρχομαι στα εξωτερικά αντιστηρίγματα : ο δυτικός και ο νότιος τοίχος έχουν αντιστήριξη με αντικριστούς πεσσούς, που τους ενώνουν τόξα αρκετά μεγάλα. Επάνω από τα τόξα της δυτικής πλευράς πατάει επίπεδη στέγη στον τύπο του παραδοσιακού σκυριανού σπιτιού. Και από τη δυτική και από τη νότια πλευρά περνούν δημόσιοι δρόμοι. Ο χώρος που κτίσθηκε ο ναός αρχικά ήταν επικλινής. Διαμορφώθηκε σε επίπεδη επιφάνεια με αναλημματικούς τοίχους ανατολικά και νότια. Έτσι κάτω από το δάπεδο του ναού υπάρχει χώρος με είσοδο σ’ αυτόν από τον παράπλευρο δρόμο της νότιας πλευράς, που είναι σε χαμηλότερο επίπεδο. Το ανατολικό ανάλημμα λειτουργεί βέβαια και ως αντιστήριγμα της ανατολικής πλευράς του ναού.
Από την περιγραφή που προηγήθηκε καταφαίνεται ότι στο μικρό ναό της Παναγίας του Θοδωρή έχουμε εντυπωσιακή αρχιτεκτονική. Σίγουρα ο κτήτορας (ο ιδρυτής) αυτής της εκκλησίας δαπάνησε για την ανέγερσή της πολλά χρήματα. Ποιος ήταν αυτός ; κτιτορική επιγραφή σε υπέρθυρο της δυτικής εξωτερικής πλευράς μας πληροφορεί σχετικά : « ο θείος αυτός και πάνσεπτος ναός της Θεοτόκου και αειπάρθενου ανηγέρθη εκ βάθρων δι’ εξόδου και συνδρομής του ευγενεστάτου άρχοντος κυρίου Θεοδώρου Μποζίκη εν έτει 1560, Μαΐου ΙΕ΄» (Ναπ. Ξανθούλη : «το τοπωνυμικό της Σκύρου» 1984, σελ. 42). Η ΙΕ΄Μαϊου είναι προφανώς η ημέρα εγκαινίων του ναού. Αξιοπρόσεκτη είναι και η κτιτορική επιγραφή όχι μόνο για τις πληροφορίες που μας δίνει, αλλά και για το επίπεδο λογιοσύνης, που υπήρχε τότε (1560) στη Σκύρο.
Η Παναγιά του Θοδωρή απέκτησε με τον καιρό και πλούσια εσωτερική διακόσμηση : τον 17ο αιώνα έγινε το τέμπλο της ξύλινο. Την ίδια εποχή καλύφθηκαν οι εσωτερικές επιφάνειες του ναού με αγιογραφίες και με άλλες ζωγραφικές διακοσμήσεις. Στο τέμπλο της είχε πολλές και πολύτιμες εικόνες. Ένας καλλιτεχνικός θησαυρός, που μέχρι τη δεκαετία του 1950 διατηρούνταν σε καλή - σχεδόν- κατάσταση. Σήμερα ελάχιστα στοιχεία διατηρούνται από εκείνο τον καλλωπισμό. Η αρχιτεκτονική του όμως παραμένει αναλλοίωτη.
Περισσότερες πληροφορίες για την Παναγία του Θοδωρή μπορεί να βρει ο ενδιαφερόμενος στα ακόλουθα δημοσιεύματα:
1). Βασιλείου Ατέση : Ιστορία της Εκκλησίας της Σκύρου- 1961- σελ. 253 -254.
2). Εφημερίδα ΣΚΥΡΙΑΝΑ ΝΕΑ : Αρχείο Εγγράφων Σκύρου, τεύχος 9 : η θέση (= το κτηματολόγιο) της Παναγίας του Θοδωρή. Πρόκειται για ένα πολύτιμο γλωσσικό και ιστορικό ντοκουμέντο. Δυστυχώς έχει δημοσιευθεί μόνο το μισό. Το υπόλοιπο υπάρχει και βρίσκεται στα χέρια αγνώστου κατόχου.
Από το δημοσιευόμενο τμήμα του σταχυολογώ τις εξής ενδιαφέρουσες πληροφορίες : ο Θεόδωρος Μποζίκης προίκισε την εκκλησία του με δέκα χιλιάδες γρόσια. Αν λάβουμε υπ’ όψη ότι τότε το γρόσι είχε πολύ μεγάλη αξία, θα αντιληφθούμε ότι οι δέκα χιλιάδες γρόσια αποτελούσαν ένα θησαυρό. Επιπλέον ο κτήτορας της Παναγίας του Θοδωρή εφοδίασε την εκκλησία του με τα αναγκαία ασημένια σκεύη και με δεκαοκτώ εκκλησιαστικά βιβλία. Μετά το θάνατο του Θεοδώρου Μποζίκη – για ένα διάστημα- η εκκλησία και η περιουσία της τέθηκαν υπό τον έλεγχο της Μονής του Παντοκράτορα του Αγίου όρους. Ας σημειωθεί ότι η εκκλησία με τον καιρό απέκτησε τεράστια περιουσία ( κτήματα, αιγοπρόβατα και φούρνο της γειτονιάς). Από τη δημοσιευμένη θέση μαθαίνουμε ακόμη ότι η Παναγιά του Τσελεπή (η Αρχοντοπαναγιά) και το ναϋδριο των Ταξιαρχών ( στο οποίο εφάπτεται η Παναγιά του Θοδωρή) κτίσθηκαν προ του 1560.
3). Για τους Μποζίκιδες έχει δημοσιευθεί σύντομο μελέτημα στο περιοδικό «ΑΙΓΑΙΟΠΕΛΑΓΙΤΙΚΑ», τεύχος 47/1995, με τον τίτλο «οι Βυζαντινοί Μποζίκιδες στη Σκύρο». Έχει γραφεί από τον Ξεν. Αντωνιάδη.
Β. Ο Άγιος Ιωάννης στα Κοχύλια
Από αρχιτεκτονικής και ιστορικής πλευράς πολύ αξιόλογο εκκλησιαστικό μνημείο της Σκύρου είναι ο Άγιος Ιωάννης στα Κοχύλια. Ο κυρίως ναός έχει κάτοψη τετράγωνη, που καλύπτεται εξολοκλήρου από ένα μεγάλο τρούλο. Πρόκειται για το μεγαλύτερο τρούλο στη Σκύρο. Πατάει πάνω σε μια κυκλική βάση, διαμορφωμένη στην επάνω επιφάνεια των τοίχων του κυρίως ναού. Αυτή τη βάση υποβαστάζουν τέσσερα ημιεντοιχισμένα τόξα που πατάνε σε τέσσερεις ημιεντοιχισμένες τετράγωνες κολώνες (πεσσούς) στις τέσσερεις γωνίες του κυρίως ναού. Για να κρατηθεί ο μεγάλος τρούλος, οι πλάγιος τοίχος (βόρειο, νότιος και δυτικός) και οι ημιεντοιχισμένοι πεσσοί είναι πολύ χοντροί. Προς τα ανατολικά το ένα από τα μεγάλα τόξα είναι ανοιχτό.
Ο τετράγωνος κεντρικός χώρος που καλύπτεται από το μεγάλο τρούλο επεκτείνεται προς τα ανατολικά με τρεις καμάρες από τις οποίες η μεσαία είναι και μεγαλύτερη και ψηλότερη. Οι τρεις αυτές καμάρες σχηματίζουν το Ιερό. Καταλήγουν στο βάθος του Ιερού. Εκεί που καταλήγει η μεσαία καμάρα έχει διαμορφωθεί σύνθρονο, δηλαδή επισκοπικός θρόνος. Εκεί που καταλήγουν οι δύο ακραίες καμάρες έχουν δημιουργηθεί κόγχες (εσοχές). Στην ανατολική πλευρά του ναού εξωτερικώς αυτή η διαμόρφωση του Ιερού διακρίνεται. Το Ιερό γενικά είναι σε χαμηλότερο ύψος εν σχέσει με τον κυρίως ναό, που καλύπτεται από τον τρούλο.
Ο ναός-πιθανότατα- κτίσθηκε μετά το 1454, σε τοποθεσία που τότε ήταν ακατοίκητη. Κατά την εποχή εκείνη δεν είχε ακόμη σχηματισθεί συνοικία στην περιοχή. Μας διασώζεται σχεδιάγραμμα της κωμόπολης από τον 17ο αιώνα που δείχνει αυτό το γεγονός. Σε μια απεικόνιση της κωμόπολης του 1776 τα σπίτια στα Κοχύλια είναι ελάχιστα. (ιδε : Ξεν. Αντωνιάδη
«Η Σκύρος στους περιηγητές και γεωγράφους», 1977, σελ. 126-151). Αρχικά το τέμπλο του Αγίου Ιωάννη ήταν κτιστό. Το τωρινό ξυλόγλυπτο τέμπλο μεταφέρθηκε στον Άγιο Ιωάννη από τον Επισκοπικό ναό στο Κάστρο, όταν αυτός καταστράφηκε από σεισμό, που έγινε το 1841. Αυτό το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι έργο του 17ου αιώνα.
Οι χαμηλότεροι χώροι στον Άγιο Ιωάννη, που έχουν κτισθεί στη δυτική και βόρεια πλευρά του ναού είναι προσκτίσματα, που έγιναν κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα. Τότε είχε αυξηθεί ο πληθυσμός της Σκύρου (το 1900 ήταν περίπου 4500 οι κάτοικοι) και υπήρχε ανάγκη να διευρυνθεί η χωρητικότητα του ναού. Αυτό έγινε και σε άλλους ναούς της κωμόπολης : στην Αρχοντοπαναγιά στη Λεμονήτρια, στο Χριστό του Μίγα κ.α. Στον Άγιο Ιωάννη στα Κοχύλια διασώζονται ίχνη τοιχογραφιών. Υπάρχει αξιόλογος ξυλόγλυπτος Επισκοπικός θρόνος, που μεταφέρθηκε (όπως και το ξυλόγλυπτο τέμπλο) από τον Επισκοπικό ναό στο Κάστρο. Ένα ξυλόγλυπτο του 18ου αιώνα.
Γ. Τα Τρεκκλήσια
(άλλη ονομασία : Ατρεκκλήσα)
Πρόκειται για τρισυπόστατο μικρό ναό, που βρίσκεται κοντά στο Σλήνα. Έχομε και εδώ ιδιότυπη αρχιτεκτονική. Τρεις επιμήκεις και καμαροσκεπείς χώροι, κολλητοί μεταξύ τους πλευρικά, συναποτελούν τα Τρεκκλήσα. Δύο μεγάλα τοξωτά ανοίγματα, ένα στη βόρεια πλευρά και ένα στη νότια πλευρά του κεντρικού καμαροσκεπή χώρου, ενοποιούν τους τρεις χώρους. Τα τρία συστεγασμένα ναϋδρια είναι τα εξής :Εισοδίων της Θεοτόκου, Γέννησης του Χριστού και Ιωάννου του Προδρόμου. Βέβαια κάθε ναϋδριο στο ανατολικό μέρος του έχει κτιστό τέμπλο και μια κόγχη (εσοχή). Εξωτερικά η στέγη του ναού είναι επίπεδη. Πρόσφατα έπεσε τσιμεντόπλακα επάνω. Παλαιότερα, όπως φαίνεται υπήρχαν σχιστόπλακες με δίρριχτη στέγη. Στο Αρχείο Εγγράφων Σκύρου έχουμε αναφορά στα Τρεκκλήσα με χρονολογία 1626.
Δ. Γενικές Παρατηρήσεις
Αναφέρθηκα σε τρία παλαιότατα εκκλησιαστικά μνημεία της Σκύρου. Και τα τρία κτίσματα έγιναν σε χρόνους δύσκολους για τον Ελληνισμό. Αναρωτιέται κανείς πώς έγιναν. Η οικοδόμηση ιδιαίτερα των δύο πρώτων προϋποθέτει μεγάλη κατασκευαστική και αρχιτεκτονική εμπειρία. Υπήρχαν τότε στη Σκύρο τέτοιες δυνατότητες; ή ήρθαν τεχνίτες από άλλα μέρη; Ο Θεόδωρος Μποζίκης προίκισε την εκκλησία του με δέκα χιλιάδες γρόσια, με ασημένια εκκλησιαστικά σκεύη, με τα απαραίτητα λειτουργικά βιβλία. Από ποια αγορά προμηθεύτηκε τα τελευταία; Από την Κωνσταντινούπολη; Από τη Βενετία; Από τη Θεσσαλονίκη; Υπήρχε τότε στους Σκυριανούς η δυνατότητα για τέτοιες επικοινωνίες;
Η οικοδόμηση του Αγίου Ιωάννη στα Κοχύλια έχει μια ενδιαφέρουσα ιστορία : χτίστηκε μετά το 1454, όταν οι Βενετοί ξανακατέλαβαν τη Σκύρο και έμειναν στο νησί μέχρι το 1538. Εγκατέστησαν το Βενετό διοικητή στο Κάστρο και ανάγκασαν τον Έλληνα Επίσκοπο να φύγει από εκεί. Τον Επισκοπικό ναό του Κάστρου τον χρησιμοποίησαν για τις θρησκευτικές τους ανάγκες. Είχαν καθώς λέγεται και καθολικό ιερέα μαζί τους. Είναι εξακριβωμένο ότι έκαναν και επισκευές στο ναό της Επισκοπής. Παραδίδεται (και αυτή η παράδοση φαίνεται από αρκετές ενδείξεις αληθινή) ότι οι Σκυριανοί έκτισαν στα Κοχύλια τον Άγιο Ιωάννη, για να χρησιμοποιηθεί ως Επισκοπικός ναός με τον Έλληνα Επίσκοπο να διαμένει στο Μανιπιό, το μεγάλο κτήμα, που τότε ανήκε εξολοκλήρου στη Επισκοπή Σκύρου. Μπορούμε να πούμε ότι η ανέγερση του Αγίου Ιωάννη υπήρξε μια πράξη αντίστασης. Πράγματι σε κείνα τα χρόνια άρχισε να αναπτύσσεται στους Έλληνες ένα πνεύμα εθνικής αντίστασης (Ν. Σβορώνου «Μια αναδρομή στην ιστορία του Αιγαίου», στο συλλογικό τόμο «ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ», 1992).
Όπως είπαμε και ο Θεόδωρος Μποζίκης έκτισε την Παναγία του Θοδωρή (1560) σε μια εποχή δύσκολη για τον Ελληνισμό. Η οικογένεια των Μποζίκιδων εγκαταστάθηκε στη Σκύρο λίγο πριν ή λίγο μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, πιθανότατα στα χρόνια της δεύτερης Βενετοκρατίας στο νησί (1454-1538) αναζητώντας ασφαλέστερες συνθήκες διαμονής. Αυτό το φαινόμενο της μετεγκατάστασης ανθρώπων ήταν σύνηθες στην εποχή εκείνη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στη Σκύρο οι Μποζίκιδες κουβάλησαν μαζί τους πλούτο ή απέκτησαν πλούτο. Στην κτιτορική επιγραφή του ναού της Παναγίας ο Θεόδωρος Μποζίκης αποκαλείται ευγενέστατος και άρχων. Πιθανότατα η ανέγερση του ναού της Παναγίας αποτελεί έκφραση ευχαριστιών προς τη Θεοτόκο.
Πάντως και ο Άγιος Ιωάννης στα Κοχύλια και η Παναγία του Θοδωρή αποτελούν έκφραση δημιουργικού πνεύματος και μάλιστα μέσα στις σκληρές συνθήκες πολιτικής διαβίωσης, στο πλαίσιο των οποίων είχαν τη δυστυχία να ζουν τότε οι Σκυριανοί.
Όπως προαναφέρθηκε και τα Τρεκκλήσα μάς πάνε πολύ πίσω. Ίσως είναι παλαιότερα από τη μέχρι τώρα αρχειακή μαρτυρία, που έχουμε γι’ αυτά. Ο ναός έφτασε ως εμάς χωρίς ίχνη καλλωπισμού. Συμπεριελήφθη στο παρόν μελέτημα για την ιδιότυπη αρχιτεκτονική του.
Νίκος Βαρσάμος